شرحی از تاریخ قفل و کلید سازی

تاریخ کلید سازی در این روزگار خیلی مورد توجه افرادی که در این حرفه فعالیت می‌کنند مورد اهمیت جدی قرار نگرفته. این که فلسفه اختراع قفل و کلید چیست؛ تقریبا برای همه مشخص است ولی تاریخ آن و روند رو به رشد آن اللخصوص در کشور عزیز ما ایران خیلی مورد توجه دوست‌داران این حرفه قرار نگرفته است. به این خاطر در این نوشته قصد داریم با ارائه مطلبی از کتاب جذاب قفل های ایران نوشته استاد پرویز تناولی، شما را با این کتاب ارزنده بخشی از تاریخ کلیدسازی آشنا کنیم. تیم دیجیتال مارکتینگ الو کلید خوشحال است که در راستای صنعت کلید سازی در همه زمینه‌ها مطالب مفیدی برای خوانندگان محترم به اشتراک بگذارد.

سیر تحولات قفل در عهد باستان

قدیمی‌ترین کلیدی که تا کنون پیدا شده، از منطقه بین‌النهرین است. این کلید – که 4000 سال قدمت دارد – از حفاری‌های قصر خُرس‌آباد نینوا کشف شده و متعلق به کلون‌های چوبی شبیه به کلون‌‌های امروزی است. نظیر این کلید از مقابر فراعنه مصر نیز به جا مانده است و به همین جهت هم در اغلب دایره‌المعارف‌ها قفل‌ها و کلون‌های اولیه به قفل مصری شهرت یافته‌اند. کلون مصری با کلونی که امروزه در بسیاری از مناطق آسیا(از جمله ایران) و شمال آفریقا به کار برده می‌شوند فرق چندانی ندارد و در مجموع از چوب ساخته شده است و عبارت از دو قطعه چوب حجیم است که چون صلیب بر هم قرار گیرند، یکی از این دو قطعه که حجیم‌تر است بدنه کلون نامیده می‌شود. این قسمت بر روی درب ثابت شده و قطعه دیگر که دسته کلون یا «شب بند» نام دارد در مادگی که در بدنه کلون پدید آمده است، حرکت می‌کند. بر دیواره بالایی کلون مصری سوراخ‌هایی تعبیه شده است که محل جا گرفتن میخچه‌های چوبی متعددی است که از سقف کلون معلق‌اند. هرگاه «میخچه‌های معلق» در سوراخ‌های دسته کلون قرار بگیرند، کلون قفل می‌شود. یعنی دسته کلون در سوراخی که در بدنه دیوار یا محفظه‌ای معادل آن تعبیه شده است، تثبیت می‌شود.
برای باز کردن چنین کلونی کلید چوبی بلندی را که بر سر آن میخچه‌هایی چون مسواک کار گذاشته شده است، در مقابل میخچه‌های کلون قرار می‌دهند و آن‌ها را به طرف بالا می‌رانند تا دسته کلون آزاد و به عقب کشیده شود. کلید کلون‌های اولیه به اندازه داس کشاورزان بوده و گاه تا یک متر می‌رسید و بر شانه دارنده قفل یا کلیددار حمل می‌شده است. در انجیل مقدس به کلید خانه حضرت داود (ع) که بر شانه حمل می‌شد، اشاره‌ای شده است.
کلون مصری با وجود کاربری، یک مشکل داشت و آن دسترسی به قفل بود. هرگاه صاحب قفل تصمیم به باز کردن آن می‌گرفت، باید دستش را از سوراخی که به همین منظور در کنار درب تعبیه شده بود، به داخل می‌کرد. حتا در چنین حالتی جا دادن کلید در محل قفل و میزان کردن میخچه‌های کلید با میخچه‌های کلون از پشت در، کار هرکسی نبود. از طرفی حمل و نقل و به کار انداختن چنین کلون سنگینی تنها از عهده مردان قوی بنیه و با تجربه بر می‌آمد و البته همه این مشکلات به خاطر نبودن سوراخ کلید بود. اختراع سوراخ کلید که امروزه بر همه درها دیده می‌شود و از ابتدائی‌ترین ارکان قفل و کلید به شمار می‌آید، بیش از هزار سال به‌طول انجامید و گفته شده است که یونانیان اولین مردمانی بودند که سوراخ کلید را اختراع کردند و بر بدنه درب، سوراخی جهت ورود کلید باز کردند و البته تغییراتی نیز در ساختمان کلون دادند و«شب‌بند دندانه‌دار» را اختراع کردند. کلیدی که یونانیان اختراع کرده بودند شبیه هندل اتومبیل اولیه و به طور تقریبی به همان اندازه بود. یک سر هندل روی دندانه شب‌بند می‌افتاد و آن را پله‌پله به جلو می‌راند تا کلون قفل باز شود. اما این کلید هندل مانند قادر به باز کردن قفل نبود و برای این منظور باید از تکه طنابی برای عقب راندن شب‌بند استفاده می‌شد. این نوع قفل «قفل هومری» هم نامیده می‌شد زیرا هومر در اشعار خود به قفل و کلید اشاره کرده است. فرض است که قفلی که هومر به آن اشاره کرده از نوع کلون با شب‌بند دندانه‌دار بوده باشد.
کلیدی که یونانیان اختراع کردند اگرچه نسبت به کلیدهای پیشین عملی‌تر بود، اما مشکلاتی نیز داشت، از جمله آسان باز شدن آن بود و دزدان به راحتی می‌توانستند جایگزینی برای آن بیابند. بالاخره پس از قرن‌ها تجربه کلید لوله‌ای خاردار با سوراخ کلید مستقیم به زبانه قفل، شبیه کلون‌های امروزی اختراع شد. این اختراع به رومی‌ها نسبت داده شد. هم‌چنین رومیان را اولین مردمانی می‌دانند که کلید تمام فلزی در اندازه‌های کوچک ساخته‌اند. برخی از این کلیدها در حد یک انگشتری است و چون حلقه به انگشت می‌رود. منابع موجود هم‌چنین رومیان را مخترع قفل آویز و فنر سنجاقک می‌دانند.
با پیدا شدن نمونه‌هایی از قفل آویز و کلید خاردار و قفل روی دری در ایران، در نسبت دادن این اختراعات به رومیان ممکن است تجدید نظری لازم باشد، زیرا قطعاتی که در ایران پیدا شده است هم عصر قفل‌ها و کلیدهای رومی است.

منبع: کتاب قفل‌های ایران
نویسنده: پرویز تناولی
ناشر: نشر بن گاه

برای اطلاع از خدمات الو کلید در تهران با شماره 1763 تماس بگیرید.